Ikastolen gaia pil pilean dago une honetan, eta nire iritziz, diru publikoarekin lagundutako itunpeko ikastetxeak egoteari zergatik utzi behar dioten azaldu nahiko nuke (1)
Ezer baino lehen, hizkuntza irakaslea naizen aldetik, euskara ikastearen garrantzia azpimarratu nahi dut: euskara akademikotik haratago hainbat testuingurutan erabiltzearen garrantzia, eta hala erabakitzen duenak aukera izateaz gain, eskubidea ere izan dezala hizkuntza preindoeuropar berezi honetan bizitzeko. Pedagogikoki, esan gabe doa, ahalik eta hizkuntza gehien jakitea onuragarria dela guztiontzat. Nor egon liteke hainbat koderekin errealitate bera eskuratzearen aurka? Nor egon liteke komunikazio-kode desberdinak dituzten errealitateak eskuratzearen aurka? Hizkuntza asko ezagutzea eta hizkuntzan murgilduz haietara iristea oso aberasgarria da. Sehaskatik ari diren euskal hiztunentzat, berrespena da, baina gainerakoentzat, komunikazio-hizkuntza ikasleen ama-hizkuntza ez den ikastetxeez gozatzea opari bat da, eta abantailak baino ez dakartza: etxean erabiltzen ez den hizkuntza batekin bizitzea; gainera, uste gabeko horizonteak irekitzeaz gain, eguneroko eta betiko erronka bat da, non inoiz ez diogun ezagutza gutxitzeari uzten. Batzuetan, oker gaude, eta uste dugu eskolatzearen helburua, edukiz eta gai-zerrendaz gainezka egin arte giza-ontzi-adingabeak betetzea. Baina ez, eskolatzearen helburua, derrigorrezko hezkuntzan gutxienez, sozializatzea, ikasten ikastea, ezagutzarekiko jakin-mina sortzea, aztertzeko gaitasuna erraztea eta pentsamendu kritikoa sustatzea da. Ikasgaia galdetzea eta papagaio gisa errepikatzea, gehi etxerako lan amaitezinak, azterketak eta notak, hezkuntza-sistema zaharkitu baten parte dira. Bai, badakit ezin dudala ukatu, legez iraungita egon arren, metodologia arkaiko hauek erabiltzen jarraitzen dela, oraindik asko baitugu ikasteko hezkuntzan lan egiten dugun zenbait helduk. Guk, pedagogian trebatzeko gure masterrak egin genituenean, autokritika, jakin-mina edo etengabeko eguneratzea gugan sustatzeko zortea ez genuela izan argi eta garbi uzten du honek. Baina berriro diot: hezkuntzaz hitz egitea eta Valladolidetik irteten den tren bat aipatzea edo diktaketak erabiltzea bakarka isilean esertzen den gela osoa imaginatuz, zentzugabekeria da. Hau diot, izan ere, batzuek istorio rokamboleskoak kontatzen dituztelako, zeinetan "x ikaslea D eredutik atera zen eta A ereduan nota bikainak ateratzen hasi zen". Argudio horrek, irakasle gisa, lotsa ematen dit alde guztietatik: notak baitira ezagutzen dudan ebaluazio-metodorik okerrena eta "eskola-porrotaren" errua/erantzukizuna (eskola porrota kontzeptua bera bitxia da) sistemarena izan ohi delako beti, eta ez euskararena edo ikasleena.
Hori esanda, noski, ikastolek beren hastapenetan bete zuten funtzio sozial, kultural eta linguistikoa azpimarratu nahi dut. Ikastola horiek gure mirespen osoa merezi dute, modu txarrean ezarritako gehiengoaren kulturaren inposaketaren aurka borrokatzeko modu bat delako, "una, grande y libre" ez den beste edozein errealitate asimilatzen eta deusezten saiatuz. Garai hartako hezkuntza-abangoardiatik, garairako metodo pedagogiko berritzaileekin eta asmo onenarekin, ikastolek txalotzeko moduko lana egin zuten. Handik denbora batera, oso baliagarriak izan ziren euskaraz bizitzeko, A eta B ereduetan, D ereduan baino jende gehiago zegoen garai hartan (2).
Zorionez, orain ez gaude puntu horretan. Euskara ez dago debekatuta, eta normalizazio politikak ezartzen dira, arrakasta gehiagorekin edo gutxiagorekin, hizkuntza horrek, hiztunei esker, aurrera egin dezan. Baina izan gaitezen errealistak, kontestualizatu gaitezen eta gauden tokian lurreratu: munduko pandemia baten erdian, hotz-bolada baten erdian, pertsonak Mediterraneoan itotzen, jendea mugetan kanpin-dendetan izoztearen ertzean txankletetan lurraldeak gurutzatzen saiatzen, planetaren ur-erreserbak gutxiagotzen, eta, bestalde, H2ok burtsan kotizatzen du, ezagutu genuen baino Amazoniako flora urriagoarekin, berotze globalarekin hondamendi ikaragarriak eta abar luze bat. Demagun 2021az ari naizela eta hemendik aurrera maldan behera eta balaztarik gabe joango garela ematen du (barkatu erderakada). Mundua kakaztu egiten ari da, eta jendea, beraz, beste leku batzuetara mugitzen da, ustezko bizitza hobe baten bila. Duela urte batzuk Euskal Herritik kanpoko maketoak izan ziren. Orain, jendea ez dago hesi geografikoek mugatutako konpartimentuetan itxita, eta muga autonomikoak gainditzeaz gain, ozeanoak gurutzatzen ditu gure artean bizitzeko. Esan dut euskara interesatzen zaidala eta niretzat hizkuntza garrantzitsua dela, baina ingurukoen ongizatea interesatzen dezente gehiago axola zait. Euskal Autonomia Erkidegoan bizi diren pertsona guztiek aukera berdinak izatea nahi izateak zoro bihurtzen banau, zoroa izango naiz. Iparraldeko eta Nafarroako errealitatea desberdina da eta, beraz, ikastolek zentzua izaten jarraitzen dutela iruditzen zait. Baina berriro diot: hemen ez.
Ikastolako ikasle ohi eta ikastolako irakasle ohi gisa, harritu egiten naute hezkuntza-eredu deseguneratu bat diru publikoz laguntzea defendatzen jarraitzen dutenek. Egi borobila da, ikastoletako ikasleak mundu paralelo batean bizi direla, beren errealitate kultural eta sozioekonomikoko pertsonez soilik inguratu. Zentru hauetan beste bazkide batzuen sinadurak eskatzen dira sartzeko, x diru duzula ziurtatzeko. Ustez, autobus eta jantokirako soilik diren kuotak kobratzen dira, baina kuota horiek ezin ditu edonork ordaindu. Egungo derrigorrezko eskolatzearen zeregina haurrak bizitzarako prestatzea eta balioetan heztea da. Nola egiten da hori jende mota berberaz inguratuta 3- 18 urte bitartean? Benetako galdera da. Nahi beste mapamundi guztiak erakuts dakizkieke, eta nahi ditugun dokumental guztiak jar diezazkiegu leku urrunei eta kultura desberdinei buruz. Hirueletasuna eta nazioarteko zentroekiko trukeak sustatu ahal i dira, baina mesedez eta faborez: ez al da hobea eta erabilgarriagoa toki ezberdinetakoak diren jende estandarraren haurrez inguratzea? Izan ere, batzuetan ezetz dirudi, baina mundua zabala da hor kanpoan, eta gure kale kantoitik bueltan bizitza egon badago. Ikastola kontzertatuek, egozentrismo atake patetiko batean, kalitatez hezi eta beretarrei babesa ematea erabaki dute, eta jarrera atzerakoi monolitiko eta zurruna erakutsi dute. Publifikaziorako gonbita egiten zaienean eta edozein errealitatetako ikasleek ikastolek eskaintzeko duten alderdi ona eskura dezatela eskatzen zaienean (euskara hutsean bizitzea hain zuzen ere, ikastetxe publikoetan ere nahi genukeena izango litzatekeena, eta horretan ari gara lanean), mesfidantzaz ukatzen dute beren burua. Badirudi zenbait konpainiari ezetz esaten dietela eta ikasle estandarrek beldurtu egiten dituztela. Zeren beldur dira benetan ikastolak? Bere haurrak jendailarekin elkartzearen beldur? Jendailak klase dirudunek dituzten baliabide eta metodo berberak eskura izatearen beldu beharbada? Meritokrazia bat-batean egiazkoa izatearen beldur al dira? Baietz uste dut.
Ulertzen ditut garai bateko errezeloak euskara galdu ez zedin. Baina gaur egun, kasu bakan batzuetan izan ezik, EAEn euskara hutsean irakasten da, araua D eredua baita. Ez dut uste une honetan benetako argudioekin konbentzituko zaidanik itunpeko ikastetxeak, hitz egiten den hizkuntza hitz egiten dela, ez direnik leku elitistak eta segregatzaileak. Gainera, dirua ordaintzen duzun unetik, kontsumitzaile bihurtzen zara, eta itunpekoan irakasleek bezero bikoitza dute: ikasleak eta familiak. Zentro horiek beren ospeaz bizi direla eta zergadunen, kooperatibisten edo nahi bezala dei ditzakegunen dirua behar dutela kontuan hartuta, zer espero dugu? Erakusten diren emaitzak errealitatearen isla izatea? Errealitatea euren beharretara moldatzea ? Edo marketina erabiliz, leku horietatik espero diren bikaintasun-irizpideei erantzuteko emaitzetan eraldaketak egotea? Zer egiten da selektibitate orokorreko nota jaitsiko duen eta irudi txarra emango duten ikasleekin? Ez al dituzte zentrotik alde egitera gonbidatzen? Zer egiten da batxiler artistiko edo humanistikoekin, fruitu gisa ingeniari industrialak eta ekonomilariak ematen ez dituztenak, latinez hitz egiten duten, fiolosofeatzen duten eta eskulturak egiten dituzten ustezko hippyak baizik? Horrelako batxilerrak ez dira eskaintzen. Eta tira, ingeleseko irakaslea naizen aldetik, oso argi utzi nahi dut mundu guztia ikastoletatik eta itunpeko edozein ikastetxetatik modu jainkotiarrean ingelesez hitz egiten ateratzen bada, ez dela irakaskuntzako maila bikainagatik, baizik eta familiek akademietan, atzerriko egonaldietan eta munduan zehar egindako bidaietan dirua uzten dutelako, beren haurrak eskarmentu handiko jendea eta kulturalki aberatsak izan daitezen. Eta hemen zirkulua ixten da berriro: udan hilabete Birminghamera joan eta mila euro ordaindu beharrean, gelan Ghanako familia duen laguna egiten baduzu, zure bizitzako egun guztietan ingelesez hitz egin dezakezu doanik. Baina, noski, beharbada ingeles hori ez da gustatzen zaigun ingelesa, Oxforden azentua nahiago dugulako? Berriro diot: ikastolak ez dira zurrunak euren iritziagatik hizkuntzak zaintzeagatik, zurrunak dira beren estatus soziala eta bizimodua zaintzeagatik.
Irakaskuntzaren kalitatera itzul gaitezen. Ni ikastolako irakaslea izan naiz eta orain publikako irakaslea naiz. Bi kasuetan eskatzen zitzaidan titulazioa berdina zen. Hizkuntzekiko dudan konpromisoa, imajinatzekoa den bezala, lan egiten dudan lekuan lan egiten dudala, bera da. Suposatzen dut jendeak ez duela pentsatuko aberatsei eskolak ematen badizkiet pobreei eskolak ematen badizkiet baino jatorragoa eta eraginkorragoa naizenik. Ez? Orduan? Zein da arazoa? Zeren beldur dira ikastolak? Ikastoletan, teorian, Eki metodoa eta ikaskuntza kooperatiboa erabiltzen dira. Ikastetxe publikoetan, joera hori (edo antzeko bat) iristen ari da, eta, beraz, ikastolak publiko eginez gero, azkarrago ikasi eta inplementatu ahal izango genituzke haien metodoa futurista bikainak. Irakasleek ikastoletan kalitatearekin eta euskararekin duten inplikazioa ikastetxe publikoetan duguna baino handiagoa dela esaten da. Baina hori jada ez da egia. Lau ikastolatan lan egin dut, eta denetarik dago: Sabino Aranaren gozamenak egingo lituzkeen euskara garbi akatsgabea erabiltzen duen irakaslegoa, eta gaztelaniazko entonazioarekin eta euskaraz hitz egiten duena, gaztelaniazko esamoldeak noizean behin sartuz sartuz. Demagun bigarren profil hori lehenengoa baino gutxiago interesatzen zaigula (nire ustez, ez litzateke horrela izan beharko, zeren eta berea ez den hizkuntza bat eskuratu duen jendea izanda, egoera berean dauden ikasleak uler baititzakete, edo, askotan, euskara sehaskatik daramanak baino modu eraginkorragoan transmititu baitezake hizkuntza, baita jarraitu beharreko erreferente eta eredu gisa funtzionatu ere), zer egingo dugu? EAE-n bizi diren haurrei euskaraz bizitzeaz gabetu eta ikastoletan ikasteko aukera izatea hilean x euroko bidesariak jarriz? Edo, aitzitik, mugak dituzten eta hizkuntza-gaitasunak hobetu behar dituzten irakasleak prestatu, formakuntzekin, mundu guztiak aukera akademiko berberak dituela ziurtatzeko, ahal den neurrian?
Oraindik gizarte feudalean bizi gara? Kastak gustatzen zaizkigu? Zergatik nahi dugu batzuentzat prestakuntza hobea eta besteentzat aukera gutxiago? Ez dugu disimulatuko? Ezta buenismoagatik ere? Ezta zintzotasunagatik ere? Ezta justizia sozialagatik ere?
Ikastolak publifikatu egin behar dira, mundu guztiak euskaraz bizitzeko eskubidea duelako, nahi izanez gero, eta jende aberatsaren ondorengoak jende estandarrarekin nahasten badira, guraso kagadineroek euren funts eta ahalegin guztiak eskola publikoa hobetzeko erabiliko dituztelako. Jakin badakigulako, aberatsek ez dutela onartuko beren seme-alabak kaka gisa tratatzea, eta euren idazkariek beren bulegoetatik munduko denbora guztia dute agintariei matraka emateko. Eusko Jaurlaritza de motu proprio arduratsua ez denez (A ereduko zentroekin adibidez), kontrolatuko dituen txakur zaindari bat jarri beharko zaie. Ez al da hori gertatu Finlandian? Antza, zentro pribatuak debekatzearena bulo bat baino ez zen izan, baina errealitatean publikoak ez diren zentruek, %2a baino ez izatea, nahiko esanguratsua dela iruditzen zait.
Tira, ba, badago: Finlandia esan dut hezkuntzako testu batean, beraz, eztabaida irabazi dut eta sinesgarritasun osoa daukat. Publifikatu ditzagun ikastolak, eta demokratizaru dezagun ghetto eta eliterik gabeko kalitatezko hezkuntzarako eskubidea.
Oin-oharrak:
(1) Ikastolan ikasi dut 3 urtetik 17 urtera arte. Jesuiten unibertsitate pribatu batera joan nintzen. 23 eta 26 urte bitartean atzerrian lan egin nuen. Itzuli nintzen eta Opuseko familietako haurrei eskola partikularrak ematearekin batera, akademietan, Eusko Jaurlaritzak azpikontratatutako Hizkuntza Inmertsiorako Zentroetan miseria bat kobratzen lan egin nuen eta baita Kristau Eskolan ere. 26 eta 30 urte bitartean Bizkaiko lau ikastolatan lan egin nuen, oso eremu ezberdinetan: Enkarterrietan, Ezkerraldean, Txoriherrin eta Bilbo Handian. Une honetan 5 urte daramatzat Publikoan lanean, eta hori izan da nire helburua betidanik. Nire zoritxarrerako, esan dezaket nire irakaskuntza-esperientzia osoa dela. Eta alderatzen eta iritzia ematen dudanean, ikusitakoa eta bizitakoa baino ez dut deskribatzen
(2) Letra hauek zeri buruzkoak diren ez dakitenentzat: A eredua da gaztelaniaz hezten duen hezkuntza-eredua, ingelesa, euskera, frantsesa eta alemana salbu. B eredua matematika, informatika edo natur zientziak bezalako irakasgaiak euskaraz ematen dituen hezkuntza eredua da, eta gainerako irakasgaiak gaztelaniaz egiten dituena: 50-50 antzeko bat. D eredua euskara ikasleekin harremanetan jartzeko komunikazio-hizkuntza gisa erabiltzen duen eta hizkuntzak ez diren irakasgaiak euskaraz ematen dituen hezkuntza-eredua da. Gaur egun, Euskal Autonomia Erkidegoan, A ereduko zentroetan, Eusko Jaurlaritzak modu oso sibilino eta kondeszendientean erabaki du batez ere pertsona migratuen haurrak eta ikasle ijitoak egotea egoera ekonomiko eta soziokultural oso jakinarekin.
